|
Kaszëbë i Kaszëbi
Dlô wiele lëdzi to nick nie znaczi abò nick nie pòwie.Le më jesmë w tim dobrim
placu i mòżemë wszëtkň ň tim ňpňwiedzec.
Pierwszi sobje dac pitanje gdze oni żele, czim bëlë i czim teru są.
Kaszëbi żele nad mňrză Bółtă .Kňle taczich miastów jak: Gduńsk, Słëpsk, Szczecën .Gdze gwësno wieme gdze żële to je kňle miasta Gdańsk, Słupsk,
Szczecën.
Czédës na pòczątků zeszłégň 1000 lecégň Kaszëbi sygalë jaż pň Daniă(Denmark)
Kaszëbi mielë swòje mòżna rzec państwň, swňjich ksążątów, swoje wňjskň.
Uczałi są terô jesz są kłócą jak dalek Kaszébë sygałë.Le to trza ňstawic uczałim.
Nôwiăkszim ksążăcem bëł Swiătopełk.Ten ksąże
mňcno să biôtkňwôl. Bëłë to nôpiăknészi czasë dlô Kaszëbów. To je to co wa tu robita. To je naji dzedzyctwň.
W 1282 rokù ksąże kaszëbsczi Mestwin II przekňzł,ňddôł ,ksăstwň gduńsczi kaszëbsczé Przemësłowi II ksăżecowi
wielkňpňlsczemů.
Kaszëbi tej wschòdno- pòmòrsczi òstelë òddóny pòd panowanié Pòlsczi.
Chòc w tich czasach Kaszëbi przechòdzëlé z rãków do drëdźich răków . Rôz to bëlë Niemcë rôz Pňlôcë. Kaszëbi bëlé barżi sercem związóny z Pňlakama chňc ňni za
baro ň nich nie dbelë.
W 1772 rokù béł pierszi rozbiór Pňlsczi ,gdze trzej wiňldżi
sąsôdze Niemcë ,Rosjô, i Auůstriô pňdzëlëlë midzë se Pňlskă .To miało wiôldżi wpłiw na dzeje Kaszëbów . Kaszëbi trafile pňd panowané Niemców .Kaszebi bëlë wiedno lëdzami pňgranicza .Co za tim jidze jich kůlturowňsc bëła wiedno rozdzartô. Nôwôżniészô dlô Kaszëbów bëła wiara. Kňżdi wiară Kaszëbów wëkňrzstiwôł . dlô swoňji pňtrzbë.
Niemcë i Pòlôcë cygnãlë na swòjã stronã.W tich czasach mało chto să zastanôwiôł czim ňn je, Pňlókem czej Niemcëm, jaczi je jegň państwó, i co to je państwo.Tak w
tich czasach czej waji starsi wëjeżdżelë mało chto să zastanôwiôł czim ňn je. Przeważnie gôdôł że je Pňlôkiem bň z nim gň łącza wiara
pňdobny jăzëk . Podobné słowiańsczé kňrzenie.
Wiele Kaszëbów w tich czasach zmieniło wiară za sprawą Lutera.
Pózni ti Kaszëbi czëlë są Niemcama.
Pierszim człowiekă chto zaczął pisac pň kaszëbsků béł Szimon Krofey.
Beł to pastor co chcôł prawiec po kaszëbsků kôzania. Chcôł żebë Kaszëbi mňdlëlë să w swňjim jăzëků
Tak pò prôwdze pierszim wiôldżim Kaszëbą béł doktór, pisôrz Florian Ceynowa .
Ňn napisôł czile ksăżeczków pň kaszëbsků. Ňn pierszi zaczął bůdzëc decha kaszëbsczégň.
Òn pierszi zaczął czëc kaszëbstwň. To beło w latach 1800. Ceynowa żeł (1817-1881) . Robňta dló kaszëbizne zaczăła să pň 1848 roku. Béł pierszim
wedôwcą gazétë „ Skôrb Kaszebskósłviańszczi mňve" Drëdzi znani ůtwór to „ Rozmňwa Pňlôka z Kaszëbą".
Wësmiéwô tam szlachta pňlskô i kler,za to że nie dbają ň dzëce i
nie ůcza jich w rodni mňwie. Nie nalazło to rozmienégň westrzôd lëdzi, bň szlachta w wiôldzim dzélů gardza prostim lëdă kaszëbsczim.
Pò nim béł Hieronim Derdowsczi Ňn napisôl pierszi poemat pň kaszëbsků „Ň panu Czôrlińsczim co do Půcka pň secë jachôł". Napisôł téż znoną
kaszëbskô piesn „ Tam gdze Wisła do Krakówa". Dzysu wiele Kaszëbów ůznôwô ją za naji hymn.
Tam gdze Wisła ňd Krakňwa w nasze mňrze płënie
Nasza mňwa Nasza wiara
Nigdë nie zadżinie
Nigdë do zgůbë nie przińdą Kaszëbë
Marsz, marsz za wrogă më trzimômë z Bôgă
Ten człowiek wëjechôł doAmericzi , tam też pisôł i wëdôwôł gazétă.
Drëdżim wiôldżim dzejôrzem i pisôrzem béł Aleksander Majkňwsczi. On bëł baro wiôldzim człowiekă. Zaczął wëdôwac gazétă kaszëbskô.
Założoł stowarziszenié kaszëbszczi „ Młodokaszëbi". On pieryszi pchnąl wiôlgô mňc w Kaszebow.
Ceynowa i Majkòwsczi zaczôł zriwac Kaszëbów i twňrzëc swiadomňsc narodowă.
Majkòwsczimù ùdało să zebrac kňle se wiele drëchów ,kňlegów.
Majkòwsczi zaczął wëdôwac gazétă pň kaszëbsku.
Majkòwsczi też napisôł ksążka pň kaszëbsků.
„Żeci i przegóde Remusa"
To je baro piãknô pòwiesc. Pòwiôdô ò małim knôpie co mô przeniesc bez rzékă królewiónkă. Knôp baro pragnął ją przeniesc , ale na drodze spňtkôł trzë wiôldzi Strôchë
(Ukôzczi)
„Strach ,Trud i Niewôrto"
Strôsczi të stoją wiedno na drodze dlô robňte dlô kaszëbiznë.
Oznôczô to ,że przed kňżdą robňtą nas Kaszëbów trzimają te trzë Strôszczi .
Nôjwiãkszim i nôgòrszim je Niewôrto.
Niewôrto nick w żëcim robiec ,tak ten Strôszk nie dôwôł pňků.
Le terô w tich czasach wiele tegò strôszka zmòże, i zwëcążi.
Widza że wa Kaszëbi z tima strôszkama dôwôta so radă.
Ta wiôlgô robòta dlô pamiãce dlô kaszëbizne . To je wiôlgą sprawa.
To je wiôlgô mòc jak człowiek pňtrafi z tima strôszkama biôtkňwac. To më můszimë przez całé żëci z nim walczëc, i wiedno na nowň przekňnywac să do robňte
dlô Kaszëbów i dlô kaszëbizne.
Na pòczątků dwadzestégo wieků familia: Teodor i Izydora Gůlgňwscë zaczeălë we Wdzydzach twňrzec Kaszëbsczi Park Etnograficzny. W tim czasu bëła to wiôlgô
ňdwôga i brëkňwało to wiele wëtrwałosce.Zaczălë ňd jednégň bůdinka z westôwkă gdze Teodor Gůlgňwsczi zaczął zbierac pieryszi rzecze
ňd kaszëbszczich gburów.
Robòta jegò dała wiôldzi brzôd (owoc). Dzysô stoi tam czilenôsce bůdinków, chëczi.
Dzysù tam stoji tam stôri drewniony kòscôł ,młin na wiater i wiele jinszych piăknich rzeczi.Izydora Gůlgňwskň zebra wkňle se czilenôsce białków i zaczăła
z nima robiec wësziwczi. Pňdezdrza ňna sostrë norbertanczi z Żůkňwa i dali szła ta robňta .
Trzecé wiôldżé pňkňlenié to Zrzeszińcë. To karno
założałë pň pierszi wňjnie swiatowi wioldzi Kaszebi . Do nich mňżemë zaliczëc Aleksandra Labůdă, Jana Trepczika, Frănca Grëcză Feliksa Marszałkňwsczégň, Ignacégň Szutenberga
Oni piersz zaczãlë pùblicznie gôdac pò kaszëbskù ,założëlë gazytă „Zrzesz Kaszëbskô"
Wëstawiele sztuczi w teatrze tj. „Jak Hanka sã żeni". Czăsto za swňjô robňtă bële przësladowony, niemiele miru.
Czas midze pierszą a drëgą wňjną swiatową béł dlô kaszëbsczi literaturë
nôwiăkszim rozkwitem.Pňwstało téj wiele piăknich rzeczi, dokôzów.Wice Alégň Labůde rozmieszą kňżdigň.
Ksądz Frăc Grëcza przetłomaczëł cztërë ewanilie na jăzëk kaszëbsczi.
Ksądz Grëcza ů Waji tu béł na parafii ů ksădza probňszcza Picka.
Dzãka niemù jô sã tu ù Waji nalôzł. Też dzăka ksădzowi Pickňwi no i familie Etmańsczich.
Przë ti leżnosce (okazji) chcôł żem złożec wiólgô dzăka. Przez to jô jem tů. Dzăka!
Pò drëdzi wòjnie swiatowi przëszłë căżczi czase dlô Kaszëbów i dlô rozwiců kůlturë kaszëbsczi. Kňmůnisce zamkle gazéta „Zrzesz Kaszëbskô'',
Zrzeszińcë mielë problemë z SB pňlskô tajnô policjô.Zrzeszińcë să rozpierzchlë. Béł to baro cażczi czas.
Dopierků pň smierce Stalina w Pňlsce să téż ňdmieniło.
Karno lëdzi miedzë nima téż i Zrzeszińcë. Arendt, i drëdzë założëlë Zrzeszenié Kaszëbsczé.
Zrzeszené bëło pňd stałą ňpieką SB.
Przez ten czas robňta w kaszëbiznie szła baro dragň, pňmału. Wiele lëdzy co bë chcëlë cos robiec dlô kaszëbizne stojele z bňků.
Od 1989 pò skùńczeniô să kňmůnë zaczął să nowy czas w dzejanim całi robňtë na rzecz kaszëbizne. Do władz lokalnych różnigň szczebla wlezlë
Kaszëbi. Kaszëbi zaczălë sami sobą rządzëc . To beła wiôlgô zmiana. Do wiele szkňłów wszed jăzek kaszëbszczi. Dzëcë zaczăłë să ůczëc pň
kaszëbsků. Szkňłë wprowadzëłë naůka ň Kaszëbach . Béł to milowi krok . Dzăka ůpadkňwi kňmůne më téż mňżeme să spňtikac
miedzë sobą . Pňznac i pogódac ó swóich kórzeniach.
Czéj gôdômë ò kòrzeniach téj mùszimë rzec sobie ò jãzekù. Co je dlô naj nôwiãkszą wôrtoscą jaką më Kaszëbi mômë .
Jak jô rzekł ň jăzëků pisónym mňżemë gôdac ňd czasu Floriana Cejnowë.
Jednym z wiôldżich badaczi jăzëka kaszëbsczigň béł Fridrich Lorentz ,Bňk niégň béł Ramułt .
Doktor Fridrich Lorentz pňwiôdň, że w jăzëku kaszëbscim mňżna
doszëkac să 76 gwarów . Gwarë kaszëbscé să skůpioné w czile dialektów. Nôjwňżniészi z tich dialektów to :
1,Pôłodniowokaszëbsczé 2. Strzędnokaszëbsczi 3.Nordowňkaszëbsczi
Rozwicy literaturë kaszëbsczi przëchôdô na pierszą pňłowa dwadzstégň wieků.
Wëchòdają słowôrze Ramułta ksãdz Sëchta pisze „Słownik gwar kaszubskich ''
Je to dokôz co sã skłôdô z sétmë tomów. Zebrôł w nim wszësczi gware kaszëbsczi.
Kaszëbi co wëjecheë do Kanadë wiăkszim dzélu gôdele dialektă pôłudniowňkaszëbsczim. W dialekce pôłudniowňkaszëbsczim je nôjwiăci naszłi
zwăków wyrazów jăzëka pólsczigň .Më gôdômë ,że jăzëk
pôłuniowëch Kaszëbów je nôbarżi spňlaszałi.Z Wajich strón pňchňdzň wiele pisarzów i działaczy kaszëbsczich. Do tich dzejarzów mňżemé zaliczec :H. Derdowsczégň, Jana Karnňwsczégň , A Majkňwsczégň
Biôtka ò jãzëk szła ňd wiedna , mô ňna wiăcy jak sto lat ,nicht nie miôł na teli ňdwôdzi abň mňcë żëbë ta sprawa dokůńczëc . Badacze kaszëbiznë
wiedno ň to să biôtkňwelë. Pň latach jô ůwôżają że nôbarżi bëła i je to sprawa politicznô.
Kaszëbi bëlë dlô Pňlôków za mało pňlszczi , a dlô Niemców za mało niemiecczi .
Mëszla że to téż sedzało strzôd tich lëdzi. Wiele z badaczy kaszëbsczéch mëszla że tak ůwôżało, abň nie chcało dopůszczec do se
mëslenigň czy mësle że kaszëbsczi je jăzëkă.
Jednim z pierszich jak nié pierszy z ùczałich co zaczął gôdac , i mëslec że
kaszebszci je jązekim samim w se i stanowi ňsóbną rózgă jăzëków Stefan Ramułt .
Kaszëbsczi – stanowi ňsôbny jăzëk lëdów pňmňrsczich, chtérné czides bëłe samňstójnym nôrodă. Dało to grzmňt na przełomie ůszłigň
stolecégň .
To wszëtkò sã todrowało do naszich czasów . Gdze na konferencji zrobiony przez Zrzeszenié Kaszëbskň-Pňmňrsczi béł rôczony prof. Alfred Majewicz, téj rzekł , że wedle
jegň wiedzë jăzëk kaszëbsczi mô nôleżni plac w rédze jăzëków swiata.
To bëło dzesąc lat nazôd, té dało téż grzmňt strzód ůczałich kaszëbsczich i pňlsczich.
Pò dzesãc latach sztridu mòżemë rzec jăzëk kaszëbsczi mô swój plac w rédze jăzëków swiata.
Dzys dnia mómë elementarz do nauczaniégò kaszëbsczigò,mómë téż Biblia sw .przetłumaczony na jăzëk kaszëbsczi mómë mňdlëtëwnik do nňbňżeństwa , bësmë mňgle
să mňdlëc pň kaszëbsků . To są milowé kroczi w rozwoju naszégň jăzëka.
Mòmë téż jedna szkňlă gdze są môły dzecë ůczą pň kaszëbsků. Przëjacelë Szulistowie tam bëlë ze mną.
Wszëtkň z kaszëbizną nie je tak piăkno jak mňgło bë să zdôwac. Nômłodszi pňkňlenié nie gôdô doma ze sobą pň naszémů.
Wszëtkò zaczãło să zmieniac ju dwadzesce lat temů . Téj starszi doma zaczele dzecë ůczëc ňd młodosce pň pňlsků. Kaszëbsczi jăzëk le téj sej je czëc strzód
môłich dzecy . Dzecë przeważnie gôdają pň pňlsků.
Przëczinów tégò zdarzené je wiele . Jedym z nich beło ,że szkôlni w sédemdzesątech latach zaczălë gôdac, że jăzëk kaszëbsczi bădze dzecóm przeszkôdzół w dalszi
ůczbie
Zaczălë să z dzecy pňsmiewac czéj ňni gôdălë pň kaszëbsků. Můsză rzec że to nie je prôwda . Człowiek mňże w żëcym să naůczec cziles, jăzëków.
Jô jem tégò przikładă do szôstégň roků żëca jô le gôdôł pň kaszëbsků , dopieru w szkňle zaczął jem să ůczëc pň pňlsků .
Zdążëł jem skůńczëc Uniwersitet i mňgă z calą mňcą pňwiedzec, że kaszëbsczi mie nigdë nie przeszkôdzoł. Pňwiem wiăci czăsto
mie pňmóg i pňmogô w mňjim żëcim.
Jak jem béł dzewiăc lat nazôd w Canadze zdăżôł jem zdebło să naůczëc gôdac pň angielsků(english). Mój anielsczi nie je dobri le jô să
ůczăł le trzë miesące. Gôdóm le ô tim dlôtë, że człowiek jak chce mňże să wszëtczégň sa naůczec i dokňnac.
Dzys dnia kaszëbsczi dwigô sã òdnowa, le jak pòprôwdze to bãdze to sã òbôczi.
Jô ju rôz rzek jãzëk dlô naj Kaszëbów w Europie je nôwóżniéjszi. Ni ma jăzëka ni ma Kaszëbów . To më mňżëme dorównac do drzewa chternémů
ůcało să kňrzenie ,to je jak spôlony las. To să nigde nie bădze pňtrafiało ódrodzëc , To je spôlony las abň ůschłi drzewň.
Jô wiem że dlô Waji je căżkň ůtrzimac kaszëbsczi . Bň na ten czas co wa brekůjeta to je jăzëk angielsczi Do szkňłë , do robňtë i do zabawë sygnie
jăzëk angielsczi. Le můszéta wiedzëc drzewň
bë mňgło rosc ,są rozwijac brekůje kňrzeni, brëkůje wňde ,brëkůje, pokarmů, jôdë. Narôd czë karno etniczny do rozwicy brekůje téż jăzëka żëwégň, a nie martwégň.
Wiôlgã dzãka za słëchanié.
|
